Trong Đạo Phật, có một hệ thống các nguyên tắc đạo đức được gọi là “Bát Chánh Đạo”. Đây là một bộ phận quan trọng của lời dạy Phật và được coi là con đường dẫn đến giải thoát khỏi đau khổ.
Xem thêm: Tám tướng cát tường trong Phật giáo
Con đường Bát Chánh Đạo cũng giống như một bản đồ chỉ đường vậy. Một lữ khách trên đường đời cần có nó để tìm ra cách để đi đến một mục tiêu mà mình muốn đến. Chúng ta học và thực hành con đường Bát Chánh Đạo để đi đến mục tiêu là tiêu trừ dục-vọng (tham, sân, si), làm trong sạch thân-tâm, tu dưỡng tâm thanh tịnh để đi đến mục tiêu cuối cùng là được giải thoát khỏi mọi dục-vọng và sự khổ do dục-vọng gây ra.
Dưới đây là mô tả vắn tắt về các mảng trong Bát Chánh Đạo:
1. Kiến thức đúng đắn (chánh kiến):
Kiến thức đúng đắn đề cập đến việc hiểu đúng về thực tại, sự tồn tại của khổ đau, nguyên nhân của khổ đau và con đường dẫn tới giải thoát. Nó liên quan đến việc nhìn nhận sự thật một cách sáng suốt và không bị mê hoặc bởi các quan điểm sai lầm.
2. Tư duy đúng đắn (chánh tư duy):
Tư duy đúng đắn là suy nghĩ đúng là giai đoạn thứ nhì trong Bát Thánh đạo. Suy nghĩ đúng về cuộc sống xuất gia, từ bi lợi chúng.
3. Lời nói đúng đắn (chánh ngữ):
Trong lời nói yêu cầu việc sử dụng lời nói một cách đúng đắn và có ý thức. Nó gồm việc tránh nói dối, lời nói gây hấn, lời nói vu khống và lời nói phân biệt. Thay vào đó, người tu tập nên sử dụng lời nói để tạo điều kiện cho sự hiểu biết, hòa giải và lòng từ bi.
Một lời nói đầy ác ý có thể làm tổn thương lòng người còn hơn vết thương do dao kiếm gây ra. Trong khi đó một lời nói nhẹ nhàng, đúng đắn (ái ngữ) có thể làm xoa dịu những vết thương, có thể làm yên ủi và thậm chí làm cảm động trái tim của những kẻ hung bạo nhất!.
4. Hành vi đúng đắn (chánh nghiệp):
Đúng hành vi yêu cầu việc hành động một cách đúng đắn và có ý thức trong đời sống. Nó bao gồm việc không sát sinh, không giết hại, không gây ra giết hại người và sinh vật khác (không sát sinh); không ăn cắp, không lấy thứ không được cho; không lừa gạt, chiếm đoạt, cướp bóc của cải của người khác (không trộm cắp); không quan hệ nam nữ bất chính, không ngoại tình, không làm phương hại đến tình cảm của người khác, không gây chia rẽ, không làm mất hạnh phúc của người khác (không tà dâm). Thay vào đó, người tu tập nên hành động từ bi, công bằng và tôn trọng đối với mọi chúng sinh.
5. Nghề nghiệp đúng đắn (chánh mạng):
Đúng nghề nghiệp yêu cầu người tu tập có công ăn việc làm phải đúng đắn, chân chính, không làm tổn hại người khác, sinh vật khác, và môi trường sống.
Nguyên tắc đạo đức của đạo Phật là: “Phàm khi mình làm gì cũng nên nghĩ đến hậu quả của nó. Nếu hành động, nghề nghiệp gì khi làm gây phương hại đến người khác, vật khác và chính mình, là trái đạo đức và pháp luật thì nên tránh bỏ!”. Hãy làm những nghề nghiệp chân chính. Những nghề nghiệp không đúng đắn và bất thiện luôn gây ra đau khổ cho người khác và xã hội thì phải nên tránh bỏ. Những người làm nghề nghiệp không chân chính, bất thiện, phi pháp thì cũng là kẻ thù của chúng sinh, của đồng loại, của xã hội, của cả chính quyền.
Dù sống cả trăm năm,
Không giới hạnh đạo đức, Và cũng không tự chủ
Cũng không bằng một ngày, Sống một ngày thật sự,
Đạo đức và hành thiền.
(Kinh Pháp Cú – Kệ 111)
6. Nỗ lực đúng đắn (chánh tinh tấn):
Nỗ lực đúng đắn là thái độ phấn đấu và phát huy hết những năng lực thân – tâm để kiên trì thực hành việc tu tập tâm. Đó là tứ chánh cần :
(1). Siêng năng tinh tấn đoạn trừ các điều ác đã sanh,
(2). Siêng năng tinh tấn làm cho không sanh khởi các điều ác chưa sanh,
(3). Siêng năng tinh tấn làm cho sanh khởi các điều thiện chưa sanh,
(4). Siêng năng tinh tấn làm cho tăng trưởng các điều thiện đã sanh,
Lấy sự nhất tâm, tinh tấn để hành trì 4 pháp này cho nên được gọi là Tứ Chánh Cần.
7. Sự chú tâm đúng đắn (chánh niệm):
Yêu cầu người tu tập chú trọng đến hiện tại và ý thức về mọi trạng thái tâm lý, cảm xúc và trạng thái cơ thể. Người tu tập chú-tâm, ý thức rõ, quan sát, tỉnh giác vào từng hành động, từng cảm giác, và từng tâm ý của mình trong suốt thời gian sinh hoạt hằng ngày. Mục đích là làm cho tâm luôn luôn ý thức, tỉnh thức, tỉnh giác về mọi thứ đang xảy ra trong thân – tâm của chúng ta.
8. Đúng thiền định (chánh định):
Đúng thiền định yêu cầu người tu tập tu tập để đạt được tâm trí tập trung và tĩnh lặng. Nó bao gồm việc sử dụng các pháp chú, kỹ thuật hơi thở và các phương pháp thiền định để làm sáng tạo và ổn định tâm trí. Mục đích cũng là làm an-định tâm, giúp tâm tránh-xao-lãng, tránh-phản-xạ lăng xăng với những đối tượng và tác động của cảnh trần bên ngoài; làm cho tâm không còn bất an, lo lắng, buồn ngủ, si mê, lười biếng, hoặc khởi sinh tham, sân, si… khi gặp phải những đối tượng của cảnh trần. Nguyên lý là vậy.
Bát Chánh Đạo không chỉ là một danh sách các nguyên tắc đạo đức mà còn là một hệ thống tương hỗ và tương thích. Bằng cách tu tập và thực hành các nguyên tắc này, người tu tập có thể phát triển sự tỉnh thức, lòng từ bi và giải thoát khỏi đau khổ.
Lưu ý rằng Bát Chánh Đạo không phải là một danh sách cứng nhắc mà yêu cầu sự linh hoạt và ứng dụng đúng đắn trong từng tình huống. Người tu tập cần áp dụng và điều chỉnh các nguyên tắc này dựa trên tình huống và ngữ cảnh cụ thể trong cuộc sống hàng ngày.